Sau khi bất ngờ tuyên bố áp thuế hàng loạt đối với hàng hóa nhập khẩu, trong đó có các mặt hàng từ các đồng minh thân cận lẫn từ Trung Quốc, ông Trump đã khiến thị trường tài chính toàn cầu chao đảo. Mãi đến ngày 9 tháng 4, khi ông quyết định hoãn lại trong 90 ngày một trong những gói thuế gây tranh cãi nhất – sau khi chứng khoán Mỹ có phiên “bốc hơi” hàng ngàn tỷ USD giá trị – thị trường mới tạm thời hồi phục. Chỉ số S&P 500 ngay lập tức tăng 9.5%, mức tăng trong một ngày lớn nhất kể từ gần hai thập kỷ. Đó là tín hiệu cho thấy có giới hạn rõ ràng về mức độ thiệt hại thị trường mà ông Trump có thể chấp nhận xảy ra dưới nhiệm kỳ của mình.

Nhưng đằng sau sự hân hoan ngắn ngủi đó là một thực tế đáng lo ngại hơn nhiều: cú sốc mà ông Trump gây ra cho hệ thống thương mại toàn cầu là chưa từng có tiền lệ. Các chính sách thương mại của Mỹ – từ lâu vốn được xây dựng dựa trên cơ chế thể chế, luật lệ rõ ràng và đối thoại đa phương – giờ đây bị thay thế bởi một quy trình ra quyết sách đầy bất định, nơi mà mạng xã hội, chứ không phải Nhà Trắng hay Văn phòng Đại diện Thương mại, là nơi chính sách được công bố đầu tiên. Không chỉ cộng đồng doanh nghiệp và nhà đầu tư quốc tế bàng hoàng, ngay cả những cố vấn thân cận với Tổng thống cũng nhiều khi không biết trước được diễn biến tiếp theo.

Cuộc đối đầu thương mại với Trung Quốc, vốn là một trong những trụ cột trong chính sách “Nước Mỹ trên hết”, vẫn đang leo thang theo hướng khó kiểm soát. Khi bài viết này được công bố, mức thuế trung bình mà Mỹ áp lên hàng hóa Trung Quốc đã lên tới 125%, trong khi Trung Quốc đáp trả bằng các mức thuế tương ứng ở mức 84%. Những con số này đủ sức tê liệt dòng chảy hàng hóa giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới – những đối tác thương mại vốn gắn bó chặt chẽ trong suốt hơn ba thập kỷ qua. Và điều đáng lo ngại là không ai biết đích đến thực sự của ông Trump là gì.

Các thị trường toàn cầu đã trải qua một cơn địa chấn thực sự sau tuyên bố thuế quan đầu tiên từ ông Trump. Chỉ số S&P 500 giảm mạnh 15%. Lợi suất trái phiếu kho bạc dài hạn bật tăng khi các quỹ đầu cơ bị buộc phải tháo gỡ các vị thế sử dụng đòn bẩy tài chính. Đồng USD – vốn là nơi trú ẩn an toàn truyền thống trong khủng hoảng – cũng lao dốc, cho thấy mức độ hoảng loạn của giới đầu tư. Sau quyết định trì hoãn thuế, cổ phiếu Nvidia – đại diện tiêu biểu cho nhóm cổ phiếu công nghệ – dao động với biên độ hơn 430 tỷ USD chỉ trong một phiên giao dịch, một con số phi lý phản ánh sự bất ổn tột độ của thị trường.

Dù có vẻ như đã “hạ nhiệt” tạm thời, nhưng hệ lụy từ các chính sách thuế quan này vẫn hiện hữu. Lợi suất trái phiếu kho bạc Mỹ vẫn neo cao, chứng khoán toàn cầu vẫn thấp hơn 11% so với đỉnh tháng 2 – và điều đó là hoàn toàn hợp lý. Mỹ đã nâng mức thuế trung bình lên hơn 25% kể từ đầu năm. Danh sách hàng hóa có thể bị áp thuế bổ sung, bao gồm cả dược phẩm, vẫn đang được mở rộng. Các cố vấn thương mại của ông Trump, với thái độ thờ ơ khó tin, cho rằng người nước ngoài sẽ là bên “trả giá” cho các loại thuế mới và thiệt hại thị trường chỉ là vấn đề của giới đầu tư giàu có. Song thực tế là việc đồng USD giảm giá chắc chắn sẽ khiến giá hàng tiêu dùng tại Mỹ tăng vọt, bào mòn thu nhập thực tế của người tiêu dùng Mỹ. Điều này sẽ dẫn đến giảm chi tiêu tiêu dùng – bao gồm cả hàng hóa nội địa – tạo hiệu ứng tiêu cực kép lên nền kinh tế.

Tác động còn sâu rộng hơn với đầu tư doanh nghiệp. Trong nền kinh tế toàn cầu hóa, điều mà doanh nghiệp khát khao hơn cả mức thuế thấp chính là sự ổn định về thể chế thương mại. Khi Trung Quốc gia nhập WTO năm 2001, dù không có những thay đổi lớn về hàng rào thuế quan, nhưng chính sự đảm bảo rằng sẽ không xảy ra chiến tranh thương mại mới là yếu tố thúc đẩy đầu tư và thương mại mạnh mẽ. Các nhà kinh tế ước tính “hiệu ứng ổn định” này có giá trị tương đương với việc giảm thuế tới 13 điểm phần trăm. Nay, niềm tin đó đã bị đảo ngược. Doanh nghiệp toàn cầu đang bị kéo vào một thời kỳ bất định, nơi luật chơi thay đổi chóng mặt chỉ sau một dòng tweet từ Tổng thống Mỹ.

Khó hiểu hơn, mục tiêu của ông Trump dường như đang mâu thuẫn lẫn nhau: ông muốn ép các đối tác thương mại nhượng bộ, trong khi lại đặt mục tiêu đưa chuỗi sản xuất toàn cầu về lại Mỹ. Nhưng nếu Mỹ hạ thuế để đổi lấy nhượng bộ, thì động lực đưa sản xuất về nước sẽ không còn. Ngược lại, nếu Mỹ kiên định con đường bảo hộ, thì các quốc gia khác sẽ không có lý do gì để đàm phán. Ngay cả khi mọi mức thuế bị xóa bỏ, ký ức về một “Ngày giải phóng” – khi chuỗi cung ứng toàn cầu bị cắt đứt đột ngột – vẫn sẽ là nỗi ám ảnh dài lâu trong tư duy chiến lược của các tập đoàn đa quốc gia.

Bản thân các vấn đề mà Mỹ từng phàn nàn về Trung Quốc – từ mô hình chủ nghĩa tư bản nhà nước, trợ cấp xuất khẩu, hạn chế tiếp cận thị trường và tiêu dùng nội địa yếu – đều là những tồn tại có thật. Tuy nhiên, cách tiếp cận qua các cuộc chiến thuế quan không những không giải quyết được vấn đề, mà còn có nguy cơ đẩy hai siêu cường vào thế đối đầu không chỉ kinh tế mà cả địa chính trị. Một chiến lược khôn ngoan hơn đáng lẽ là việc liên kết với các đồng minh để thành lập một khối thương mại tự do đủ lớn để buộc Trung Quốc phải tuân thủ luật chơi toàn cầu – chiến lược từng được cụ thể hóa qua Hiệp định TPP, nhưng lại bị ông Trump hủy bỏ trong những ngày đầu nhậm chức. Giờ đây, khi Mỹ đã quay lưng với các đối tác truyền thống, niềm tin để khôi phục một mặt trận thương mại chung chống lại các hành vi của Bắc Kinh sẽ là vô cùng khó khăn.

Chính sách thương mại của ông Trump là minh chứng rõ ràng cho sự thiển cận trong điều hành kinh tế vĩ mô. Ông đã biến nền kinh tế toàn cầu – vốn đang trong giai đoạn tăng trưởng mong manh hậu đại dịch – thành con tin của những quyết định bất ngờ và thiếu minh bạch. Dù phần nào hỗn loạn đã dịu xuống, hậu quả để lại sẽ kéo dài nhiều năm sau đó: niềm tin bị bào mòn, chuỗi cung ứng bị tái cấu trúc, và vai trò lãnh đạo của Mỹ trong trật tự kinh tế thế giới bị đặt dấu hỏi lớn. Với các nhà đầu tư và nhà hoạch định chính sách trên toàn cầu, bài học lớn nhất có lẽ là: trong thời đại của Twitter và chủ nghĩa dân túy, không có gì là chắc chắn – kể cả những nguyên tắc tưởng chừng như bất biến trong thương mại quốc tế.